Zdjęcia polskich miast ukryte w Bibliotece Kongresu. Tak wyglądały Warszawa i Międzyzdroje w XIX wieku

W zbiorach amerykańskiej Biblioteki Kongresu można znaleźć kolekcję obrazów, która jest dla nas szczególnie interesująca. To kolorowe zdjęcia z końca XIX wieku zrobione na terenach obecnie należących do Polski. Na tych widokówkach można zobaczyć, jak wyglądały Warszawa, Gdańsk, Wrocław, Bydgoszcz czy Międzyzdroje w czasach, kiedy niewielu ludzi wierzyło, że w przyszłości będzie to Polska.

Większość kolekcji datowana jest na lata 1890-1900. Fotochromy mają podwójne podpisy - jedno z nich informuje, pod czyimi zaborami leżało dane miejsce, a drugi podpis posiada wzmiankę, że są to tereny współczesnej Polski.

Tak w XIX wieku wyglądały miasta, które dziś są w granicach Polski 

Warto też zwrócić uwagę na technikę, w jakiej fotografie te zostały wykonane. Fotochromy to w istocie czarno-białe zdjęcia, które są 'kolorowane'' dodatkowym nadrukiem w wybranej palecie barw. Barwniki nanoszono na kamienie litograficzne, na których robiono kolejne odbitki, co w efekcie trochę przypominało obraz. Czasem trzeba było użyć nawet 15 takich kamieni, żeby zrobić jedną odbitkę. Metodę tę wymyślił Szwajcar Hans Jakob Schmid w 1880 roku.

Na zdjęciach powyżej widzieliśmy m.in. Warszawę, która w XIX wieku zaczęła się bardzo intensywnie rozwijać. Duże znaczenie miało wybudowanie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w 1845 roku, co doprowadziło do rozwoju przemysłu oraz sprawiło, że Warszawa stała się celem migracji zawodowej wielu Polaków. Ilu mieszkańców liczyła Warszawa w 1900 roku? Było ich aż 686 tysięcy.  Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) Warszawa ma teraz 1 mln 865 tys. mieszkańców (stan na czerwiec 2024 roku). 

Warszawa była w XIX wieku nazywana "miastem czterech narodów", gdzie obok Polaków żyli też Niemcy, Rosjanie i Żydzi. Wzrost liczby ludności skutkował koniecznością budowy nowych mieszkań - powstawały nowe kamienice, a Warszawa coraz bardziej przesuwała granice miasta. Obecna stolica Polski nie tylko się rozwijała, ale była też świadkiem powstań narodowych.

Po III rozbiorze Polskim Warszawa była pod zaborem pruskim. Następnie tereny te podbił w 1806 roku Napoleon, który utworzył Księstwo warszawskie i dał je pod opiekę Józefowi Poniatowskiemu. Później tereny te zajęła Rosja. Podczas zaboru rosyjskiego Warszawa była stolicą Królestwa Polskiego, które formalnie było niezależne, ale faktycznie Rosja miała kontrolę nad polityką i wojskiem Królestwa. Stolica nigdy nie zrezygnowała z walki o pełną niepodległość, czego dowiodła w Powstaniu Listopadowym w 1830 roku i Powstaniu Styczniowym w 1863 roku. W 1918 roku Polska, po 123 latach niewoli, odzyskała niepodległość. 

Jak wyglądał Wrocław w XIX wieku? Był on wówczas pod zaborami Prus, a mieszkańcy miasta byli wzywani przez Fryderyka Wilhelma III do pomocy w walce z Napoleonem. Wrocław, mimo tego, że bardzo szybko się rozwijał, czego skutkiem było m.in. uruchomienie pierwszej linii kolejowej na ziemiach polskich (na trasie Wrocław-Oława w 1842 roku), to był trapiony powodziami oraz aż pięcioma epidemiami cholery.

Od 1871 do 1918 roku Wrocław należał do Cesarstwa Niemieckiego. W tym czasie we Wrocławiu rozpoczęła się budowa nowych wodociągów, kanalizacji, podłączono pierwsze telefony, tramwaje elektryczne, a także pojawiły się pierwsze taksówki. 

Bydgoszcz w XIX wieku dołączona była do zaboru pruskiego, co skutkowało stopniowym poszerzaniem granic tego miasta. Przełomem była budowa dworca kolejowego na Bocianowie, który doprowadził do rozwoju budownictwa mieszkaniowego w tym regionie. Od lat 70. XIX wieku w Bydgoszczy rozpoczęła się budowa koszar - północna część Śródmieścia zwana była nawet "dzielnicą koszarową", a charakterystyczną częścią zabudowy była "Londynka" (budynki na obecnej ulicy Pomorskiej A, B, C, D, E, F, G i H) - duże domy pruskie zbudowane w technologii szkieletowej, z wykorzystaniem drewnianego szkieletu, cegieł lub gliny wymieszanej ze słomą. W większości domy te są do dziś zamieszkane, jednak w nie we wszystkich mieszkaniach są toalety - sanitariaty są wówczas na korytarzu. 

W XIX wieku Poznań był najpierw pod zaborem Prus. W 1806 roku został włączony do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do 1848 roku miasto było autonomicznym Wielkim Księstwem Poznańskim. Odłączenie od Warszawy sprawiło, że Poznań na długo stał się peryferyjnym miastem państwa pruskiego, które nie przyciągało zbyt wielkiej uwagi - oraz nie mogło liczyć na tak dynamiczny rozwój.

Z czasem i tu zaczęły się jednak prace nad nowym planem miasta, który zakładał poszerzenie granic Poznania i wytyczenie nowych ulic. W 1828 roku zapadła decyzja o budowie Twierdzy Poznań, na którą złożyła się budowa koszar, systemu obronnego, regulacja Warty i budowa Wielkiej Śluzy. Niestety, rozbudowa miasta skutkowała też rozbiórką średniowiecznych kościołów - m.in. kolegiaty św. Mikołaja, kościołów św. Barbary, św. Wawrzyńca, Wszystkich Świętych czy św. Łazarza na Wildzie. 

Jak w tym czasie wyglądały Międzyzdroje? Będąca pod zaborem pruskim miejscowość początkowo była niemal niezamieszkała - w 1771 roku wieś liczyła 31 mieszkańców, później zaczęto prowadzić "akcje kolonizacyjne", jednak przeprowadzki obejmowały zaledwie kilka rodzin. Jaki był powód takiego stanu? Przez Międzyzdroje zwykle przechodziło wojsko, prowadzone były też walki, które zniszczyły pola. W XVIII wieku pola uprawne zostały zasypane przez wydmy. W 1812 roku wieś zaczęła więc zmieniać charakter z osady rolniczej na rybacką. W 1835 roku do Międzyzdrojów przybyli pierwsi wczasowicze, który chcieli odpocząć od gwarnego Świnoujścia. Zainteresowanie było spore, ponieważ w 1847 roku miejscowość odwiedziło 382 turystów - na 316 mieszkańców. Z tego powodu wyznaczono dwa kąpieliska - jedno dla kobiet, drugie dla mężczyzn. Od 1850 do 1918 roku Międzyzdroje przeszły kolejną przemianę - z wioski na kurort. W tym czasie wybudowano hotele, pensjonaty, park zdrojowy, molo i odbudowano kościół parafialny. 

W XIX wieku Kołobrzeg znajdował się pod zaborem pruskim i był jednym z nielicznych, niezdobytych przez Francuzów skrawków państwa pruskiego. Wojska napoleońskie, liczące 18 tys. żołnierzy, oblegały jednak to miasto, bronione przez 5700 osób, od końca kwietnia do 2 lipca 1807 roku. Mimo ogromnej przewagi nie udało im się nigdy zdobyć miasta, a waleczność "Kolbergu" była później wykorzystywana przez propagandę nazistowską.

W 1830 roku w mieście otwarto zakład kąpieli solankowych, które przebadane przez specjalistów pod kątem korzystnych dla zdrowia pierwiastków, zaczęły przyciągać do Kołobrzegu nowych wczasowiczów. Dzięki turystyce bogacili się także mieszkańcy oraz same miasto, które zainwestowało w odbudowę ratusza, kolegiaty, postawiono nowe molo, teatr czy urzędy.

W tym czasie Kołobrzeg zyskał połączenie kolejowe z Poznaniem, Gdańskiem, Szczecinem i Koszalinem, a pod koniec XIX wieku miasta rozświetliły latarnie gazowe. Do wybuchu II wojny światowej Kołobrzegowi udało się pozostać poza politycznymi zawirowaniami. 

Na wszystkich zdjęciach widać, jak bardzo rozwinął się Kołobrzeg. 

Szczecin w XVII wieku należał do Szwedów, a od 1720 roku był pod panowaniem Prus (które wykupiły miasto za 2 miliony talarów). W tym czasie miasto zostało mocno ufortyfikowane i stało się ważnym ośrodkiem wojskowym. Szczecin zaczął się wówczas rozwijać pod kątem infrastruktury morskiej, militarystycznej i urbanistycznej. XIX wiek przyniósł do miasta rewolucję przemysłową, a nowe fabryki (rafineria cukrowa, cementownia, elektrownia, huta, fabryki motoryzacyjne, sztucznego jedwabiu czy cegieł), zakłady stoczniowe i linie kolejowe sprawiły, że Szczecin stał się centrum przemysłowym i portowym regionu. Z sennego miasta garnizonowego Szczecin stał się drugim co do wielkości niemieckim portem, z którego wyprowadzili się żołnierze, a wprowadzili zwykli mieszkańcy i robotnicy. 

Sopot od początku swojego istnienia znany był jako miejscowość uzdrowiskowa, wciśnięta między dwa większe miasta - Gdańsk i Gdynię. Podróżowanie "do wód" było zarezerwowane jedynie dla elity i stanowiło potwierdzenie statusu społecznego. Do Sopotu, małej wioski rybackiej, co roku przybywało ponad kilkaset osób, a w połowie XIX wieku liczba kuracjuszy zaczęła przekraczać tysiąc rocznie. Nawet, gdy Sopot był częścią Prus, a potem Wolnego Miasta, najwięcej odwiedzających stanowili Polacy. Odpoczywali tu m.in. Henryk Sienkiewicz czy Józef Ignacy Kraszewski. 

A tak o mieście pisał Adolf Nowaczyński w 1910 roku: "W lokalach wszyscy starali się mówić choćby kilkanaście zdań po polsku. U szykownego Wermingoffa bywały nawet w menu polskie dania. Szampana przy stołach stawiała przeważnie polska noblessa. Na kortach tenisowych towarzystwo polskie. W psich konkursach nagrody brały psiny polskie. Najładniejsze kostiumy kąpielowe, oczywiście warszawianki".

Na rozwój Sopotu wpływ miała doprowadzona do miasta w latach 70. XIX wieku kolej żelazna. Miasto coraz mniej przypominało wioskę rybacką, a coraz bardziej kurort. Odbiło się to na rybakach, którzy w sezonie letnim nie mogli korzystać z plaży, żeby suszyć sieci i trzymać na brzegu łodzie. W 1909 roku rybacy wysłali list do cesarza Prus, co skutkowało tym, że musieli się przenieść na południe od Sopotu. 

W XIX wieku mieszkańcy Szklarskiej Poręby trudnili się zbieraniem ziół i przygotowywaniem leków, przez co nazywani byli "laborantami" z Karkonoszy. W tym czasie miasto znajdowało się pod panowaniem pruskim (wcześniej byli pod panowaniem austriackim), a nowy napływ mieszkańców skutkował powstaniem kościoła ewangelickiego (dziś kościół p.w. Niepokalanego Serca NMP). W regionie prężnie działały huty szkła, między innymi dawna "Józefina" - a dziś "Julia". Pod koniec XIX wieku Szklarska Poręba została doceniona pod kątem turystyczno-wypoczynkowym. W mieście powstały pensjonaty, hotele i schronisko Pod Łabskim Szczytem.  W 1890 roku w okolicy tej zakochali się Carl i Gerhart Hauptmannowie. Gerhart w Szklarskiej Porębie pisał swoje dramaty, takie jak "Wniebowzięcie Hanusi" czy "Futro bobrowe". W 1912 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Jego starszy brat, Carl, stworzył cykl legend o karkonoskim Duchu Gór. 

Zainteresowanie przepięknymi Karkonoszami przyczyniło się też do rozwoju Jeleniej Góry, dla której XIX wiek był pomyślnym czasem. Przedsiębiorcy zbudowali tu kilka fabryk, a na dodatek gwałtownie wzrósł ruch turystyczny. Na potrzeby wczasowiczów zaczęła się budowa hoteli, pensjonatów, restauracji oraz miejsc produkujących żywność i pamiątki. W 1866 roku do Jeleniej Góry doprowadzono linie kolejowe - najpierw od strony Zgorzelca, a rok później od Wrocławia.